Uwięzieni bez wyroku, czyli niepełnosprawni vs bariery architektoniczne

Osoby niepełnosprawne. Dla wielu ludzi to tylko anonimowa grupa społeczna, z którą na co dzień nie ma styczności. Zupełnie bezosobowa i niemająca twarzy. Dlatego chcę przedstawić Ci Kasię – 45-latkę, która od wielu lat jeździ na wózku.

Kasia mieszka z siostrą, na parterze, w bloku z wielkiej płyty. I ma w tym sporo szczęścia. Dzięki temu czasami może wyjść z domu.

Ile jest osób niepełnosprawnych w Polsce?

Według raportu Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w grudniu 2023 roku w Polsce ponad 4 miliony osób posiadało ważne orzeczenie o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy. Jednak niepełnosprawność nie musi wcale równać się z posiadaniem orzeczenia.

Według ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, pod pojęciem niepełnosprawności kryje się „trwała lub okresowa niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego, lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodująca niezdolność do pracy”.

Nie wszystkie osoby niepełnosprawne posiadają orzeczenia, zwłaszcza seniorzy. Do ponad 4 milionów z raportu GUS należy więc doliczyć wszystkich tych, którzy o takie orzeczenie nigdy się nie ubiegali lub nie przedłużyli jego ważności.

Jaka to grupa? W odpowiedzi na to pytanie pomóc mogą wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku. Zgodnie z nimi prawie 2 miliony osób odczuwało ograniczenie sprawności przy wykonywaniu podstawowych czynności w stopniu umiarkowanym, poważnym lub całkowitym i nie posiadało żadnego orzeczenia o stopniu niepełnosprawności.

W 2021 roku łączna liczba osób z niepełnosprawnością stanowiła 14,3% ludności kraju i zwiększyła się w stosunku do 2011 roku, gdy wynosiła 12,2%.

Porównując to z danymi GUS za grudzień 2023 r. widać wzrost liczby osób niepełnosprawnych posiadających orzeczenie. Biorąc pod uwagę tendencje demograficzne (nasze społeczeństwo się starzeje), można przypuszczać, że osób niepełnosprawnych będzie przybywać.

Liczni, a mimo to niewidzialni

Pomimo tego, że niepełnosprawni stanowią tak liczną grupę, są praktycznie niewidoczni w przestrzeni publicznej. Dlaczego? Bo… często po prostu nie wychodzą z domu. Część z nich jest uwięziona na wyższych piętrach bloków bez wind, inni nie mają siły na zmagania ze schodami, wysokimi krawężnikami czy zbyt wąskimi przejściami.

Czasem jedna nieczynna winda lub inna bariera potrafi zmusić do zawrócenia do domu. Kasia dobrze o tym wie. Aby dostać się do pobliskiego warzywniaka, musi jechać okrężną drogą, by uniknąć schodów na krótszej trasie.

Z 10-minutowego wyjścia robi się przynajmniej dwa razy dłuższe i to pod warunkiem, że nikt nie zastawi jej drogi źle zaparkowanym samochodem albo hulajnogą elektryczną. To strasznie frustrujące i pogłębia uczucie bezradności. Nic dziwnego, że kobieta woli poprosić siostrę o zrobienie zakupów.

Niestety, wskutek tego zdarza się, że czasami nie wychodzi z domu przez miesiąc albo i dłużej. Przez to – tak jak tysiące innych niepełnosprawnych osób – staje się niewidoczna. I znika w świadomości społecznej.

Z jakimi barierami muszą mierzyć się niepełnosprawni?

Gdy myślimy o tym, co może przeszkadzać osobom niepełnosprawnym, zazwyczaj w pierwszej kolejności przychodzą nam na myśl schody. Ewentualnie brak dźwiękowej komunikacji dla osób niewidomych i niedowidzących.

Tak naprawdę barier jest znacznie więcej.

Bariery architektoniczne

Do barier architektonicznych zaliczyć można (oprócz wcześniej wspomnianych schodów) wysokie krawężniki, zbyt wąskie przejścia, brak wind, brak naziemnych oznaczeń dla osób niewidomych, ale też nierówne chodniki, brak automatycznych drzwi czy brak wygospodarowanych miejsc, w których można byłoby usiąść i odpocząć.

Osoby poruszające się na wózkach są szczególnie narażone na tego typu przeszkody. Jeszcze kilka lat temu, gdy Kasia chciała załatwić coś na poczcie, okienko było tak wysoko, że nie widziała obsługującej jej osoby. Teraz placówka przeszła remont i część lady została obniżona do odpowiedniego poziomu. Jednak nie wszędzie tak jest.

Z analizy dostępności niektórych obiektów użyteczności publicznej dla osób niepełnosprawnych, przeprowadzonej w 2019 roku w Krakowie, zbyt wysoko umieszczone lady i okienka były wymieniane jako jedno z najczęstszych utrudnień, obok schodów oraz braku automatycznie otwieranych drzwi w budynkach handlowych, aptekach i na pocztach.

W powyższej analizie osoby niewidome wskazywały również na brak szyn podłogowych i poręczy, które informowałyby o początku i zakończeniu schodów oraz ułatwiały wyznaczanie drogi.

Bariery techniczne

W zasadzie można powiedzieć, że bariery techniczne to wszystkie inne utrudnienia (niezwiązane z budynkami lub infrastrukturą drogową), które występują w przestrzeni miejskiej. Tu listę można rozwijać niemal bez końca, zaczynając choćby od zbyt wysokich bankomatów. W większości przypadków osoby na wózkach nie są w stanie z nich skorzystać.

Wyobrażasz sobie musieć za każdym razem chodzić do banku i czekać w kolejce, gdy chcesz wypłacić gotówkę z konta?

A bankomaty to wierzchołek góry lodowej. Parkometry, biletomaty i inne urządzenia projektowane są z myślą o osobach pełnosprawnych, czyli tych, które będą przy nich stały. To samo dotyczy często tablic informacyjnych, gaśnic czy innych przycisków.

Niewidomi zmagają się za to z brakiem oznaczeń w alfabecie Braille’a i… wszechobecnym chaosem. O co chodzi? Często o bardzo prozaiczne sytuacje. Nawet skorzystanie z toalety w galerii handlowej, kinie, na stacji benzynowej albo w jakiejkolwiek innej przestrzeni miejskiej nie jest proste.

W każdym miejscu dozowniki mydła czy ręczników papierowych są bowiem umieszczone zupełnie gdzie indziej. Ba! Mają inny kształt i działają zupełnie inaczej. Gdy nie widzisz, ciężko je odnaleźć.

Bariery komunikacyjne

Bariery komunikacyjne to trudności w porozumiewaniu się z otoczeniem. Dotyczą najczęściej osób głuchych i głuchoniemych. Wprawdzie urzędy mają już obowiązek zatrudniać osoby posługujące się językiem migowym, ale często okres oczekiwania na wizytę z ich udziałem jest bardzo długi.

W przypadku innych miejsc, takich jak kina, sklepy czy siłownie o porozumieniu się z pracownikami często można tylko pomarzyć. To tak, jakby pojechać do obcego kraju, w którym 99,9% mieszkańców nie zna żadnego z języków, którymi się posługujesz. I nie jesteś w tym kraju na dwutygodniowym urlopie. Spędzisz w nim całe życie.

Bariery społeczne

Niestety nadal mamy tendencję do patrzenia na osoby niepełnosprawne poprzez wiele stereotypów. Są one postrzegane jako niezaradne życiowo i mniej kompetentne.

Kasia pamięta jedną z wizyt u lekarza. Pojechała na badanie USG. W gabinecie była razem z siostrą, by ta mogła pomóc jej się rozebrać i położyć na leżance. Przez całą wizytę lekarz zwracał się tylko do jej siostry. „Będzie Pani musiała z nią iść jeszcze na gastroskopię”, „Wypiszę jej leki i zaraz dam Pani rozpiskę”.

Nie odezwała się wtedy. Lekarz się śpieszył i był widocznie niezadowolony z tego, że ubranie się i wydostanie z gabinetu, zajęło jej więcej czasu niż innym pacjentom. Pamięta jednak do tej pory, jak się poczuła. Jak rzecz. Albo, jakby była niepełnosprawna nie fizycznie, a psychicznie i to w stopniu znacznym.

Takie traktowanie nie jest wcale rzadkością. Przy niektórych schorzeniach osoby zupełnie sprawne intelektualnie mogą mieć problemy z mówieniem: wypowiadać się dużo wolniej i mniej wyraźnie. Bardzo często dla innych jest to równoznaczne z dysfunkcjami intelektualnymi.

Tu przypomina mi się historia, którą opowiedziała mi lekarka z jednego z podwarszawskich hospicjów. Pacjenci przebywali w nim w dwuosobowych pokojach. W jednym umieszczono sparaliżowanego pacjenta, z bardzo niewyraźną mową. Jako drugiego do pokoju położono z nim osobę o znacznym stopniu niedorozwoju psychicznego, z którą praktycznie nie było kontaktu. Ktoś uznał, że skoro ten mężczyzna mówił wolno i niewyraźnie, też musiał być niepełnosprawny intelektualnie.

„A on był wykształconym człowiekiem i potrzebował rozmowy. Stymulacji intelektualnej” – powiedziała mi wtedy lekarka.

Ten niekorzystny obraz nasila również zła sytuacja materialna. Po waloryzacji z marca 2024 roku najniższa renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy wynosi 1335,72 zł, natomiast z tytułu całkowitej niezdolności do pracy – 1780,96 zł. Jeżeli świadczeniobiorca ma orzeczoną również niezdolność do samodzielnej egzystencji (albo ukończył 75 lat) przysługuje mu też dodatek pielęgnacyjny w wysokości 330,07 zł.

Z danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na 2023 rok wynika, że aż 51,9% rent z tytułu niezdolności do pracy nie przekraczało 2000 zł brutto, przy czym prawie półtora miliona osób pobierało świadczenia w najniższej ustawowej wysokości.

Miejsca nadal nieodkryte

Dla osoby niepełnosprawnej, wycieczka po mieście często nadal bardziej przypomina egzotyczną przeprawę przez amazońską dżunglę, niż zwyczajne załatwienie swoich spraw. I to pomimo tego, że od kilku lat miasta starają się usuwać bariery architektoniczne.

Niechlubnym przykładem jest dworzec PKP w Kielcach, gdzie osoby niepełnosprawne mogą dostać się wyłącznie na peron 1. Jeśli ich pociąg odjeżdża z peronu 2 lub 3 czekają na nich… schody. Całkiem dużo schodów.

Co więcej, urzędy i inne instytucje państwowe to przecież nie jedyne miejsca, do których muszą lub chcieliby uczęszczać niepełnosprawni. Wiele prywatnych lokali usługowych w ogóle nie uwzględnia tej grupy. Idąc dziś do pracy, rozglądałam się wokół, starając spojrzeć na otoczenie z perspektywy kogoś, kto jeździ na wózku.

Nie musiałam długo szukać: do popularnego sklepu z zielonym szyldem prowadzą wąskie schodki. SPA – stromy stopień przed wejściem. Sklep z bielizną – trzy stopnie. Restauracja z kuchnią azjatycką – wąskie i strome schodki. Zakład fotograficzny – dwa stopnie i naprawdę wąskie wejście.

W zasadzie cała ulica była zupełnie niedostępna dla osoby na wózku inwalidzkim. Choć myślę, że niewidomi, czy wspomagający się kulami też mieliby problem. Gdy Twoja najbliższa okolica przypomina mapę w grze z zablokowanymi lokacjami, to naprawdę nie zachęca do aktywności.

Szarości codziennego życia

Osoby niepełnosprawne, ale także seniorów zachęca się do jak największej samodzielności i aktywizacji. Specjaliści co rusz podkreślają, jak ważne dla zdrowia jest wychodzenie z domu i socjalizacja. Tymczasem rzeczywistość dość brutalnie potrafi to zweryfikować.

Surowy klawisz śnieg

Gdy spadnie śnieg, Kasia staje się więźniem swoich czterech ścian. Przynajmniej dopóki chodniki w jej okolicy nie zostaną prawidłowo odśnieżone. Przy dużych opadach lód i śnieg jest skuwany często tylko z wąskiego kawałka. Nie ma szans, by przejechać wózkiem.

W podobnej sytuacji jest jej sąsiadka z naprzeciwka – 88-letnia Pani Marianna, która porusza się o lasce. Ją także śnieg skutecznie zatrzymuje w domu. Nie chodzi wtedy nawet do lekarza, a zakupy robi jej siostra Kasi i inni sąsiedzi.

Wszędobylskie palety

Zdarzyło Ci się przeciskać między paletami z towarem w dyskontach? Dla pełnosprawnych osób to denerwujące. Dla Kasi i jej sąsiadki-seniorki to brak możliwości zrobienia zakupów. I co z tego, że przy wejściu jest podjazd dla wózków i poręcz, której mogą przytrzymać się starsze osoby, skoro w środku czeka prawdziwy tor przeszkód?

Kiedy naprawdę masz pod górkę

Raz w miesiącu syn podwozi Panią Mariannę do szpitala na oddział okulistyki. Parkuje samochód na wyznaczonym do tego parkingu. Niestety, aby dostać się do budynku, trzeba przejść kawałek. Chodnik prowadzi pod górkę, a po drodze nie ma ani jednej ławki.

Dla Pani Marianny to droga przez mękę. Niewydolność krążenia sprawia, że kobieta szybko się męczy, a zaawansowane zwyrodnienia w stawach bolą przy każdym kroku. Pod wejściem do szpitala nie wolno się zatrzymywać, bo jest tam podjazd dla karetek.

Skutki wykluczenia

Zamknięcie w czterech ścianach, wykluczenie, problemy napotykane na każdym kroku, wrażenie niemocy, brak poczucia sprawczości, frustracja… Osoby niepełnosprawne są co najmniej trzy razy bardziej narażone na zachorowanie na depresję, w porównaniu z ogółem populacji.

Depresja może zaś pogarszać zdrowie fizyczne, nasilając na przykład objawy bólowe i powodując jeszcze większe problemy z aktywizacją w społeczeństwie. Pomimo tego, osoby niepełnosprawne rzadko są podmiotami badań nad zdrowiem psychicznym. Dlatego też konkretne statystyki są fragmentaryczne.

Z badania z 2016 roku dowiadujemy się na przykład, że niepełnosprawne kobiety są bardziej podatne na zachorowanie na depresję – szacuje się, że może ona dotykać aż 30-59% z nich. Brak jednak tożsamych danych dla niepełnosprawnych mężczyzn.

Jak usuwać bariery architektoniczne?

Jeśli jesteś osobą niepełnosprawną, możesz ubiegać się o dofinansowanie na usunięcie barier architektonicznych, które uniemożliwiają Ci swobodne przemieszczanie się w Twojej najbliższej przestrzeni (wewnątrz domu, na klatce schodowej i w ciągach komunikacyjnych).

Popularne przykłady wykorzystania dofinansowań:

• budowa podjazdu dla wózków inwalidzkich,
• montaż windy,
• poszerzenie drzwi,
• dostosowanie łazienki do potrzeb osoby niepełnosprawnej,
• montaż uchwytów i poręczy, 
• położenie podłóg antypoślizgowych.

Wniosek o dofinansowanie możesz złożyć elektronicznie, na rządowej stronie Skorzystaj z dofinansowania do likwidacji barier architektonicznych albo „papierowo” w Miejskich Ośrodkach Pomocy Społecznej (MOPS), Miejskich Ośrodkach Pomocy Rodzinie (MOPR) lub w Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie (PCPR).

Dofinansowanie może obejmować 95% kosztów inwestycji, ale jest dodatkowo ograniczone. Niezależnie od kosztów likwidacji barier, dofinansowanie nie może przekroczyć piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Warunkiem koniecznym jest również pokrycie przez wnioskodawcę 5% kosztów inwestycji.

Jeśli wnioskujesz o dofinansowanie prac wykonywanych w mieszkaniu lub domu, którego jesteś właścicielem, do wniosku musisz dołączyć tylko kilka dokumentów:

• orzeczenie o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy,
• oświadczenie o wysokości dochodów oraz liczbie osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym,
• informację o innych źródłach finansowania inwestycji,
• inne załączniki wymagane przez Twój powiat.

Schody (o ironio) zaczynają się, gdy chcesz uzyskać dofinansowanie na przykład na budowę podjazdu do klatki w bloku. Wówczas niezbędne jest jeszcze uzyskanie:

• decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu,
• zgody właściciela gruntu na budowę podjazdu lub dzierżawy – jeśli właścicielem jest gmina,
• pozwolenia na budowę.

Musisz również złożyć projekt architektoniczno-budowlany podjazdu, który chcesz wybudować.

Jeżeli odnosisz wrażenie, że to całkiem sporo formalności to… masz rację. Na forach osób niepełnosprawnych, wielu z nich mówi o trudnych do przejścia formalnościach, niezrozumieniu problemu przez urzędników, czy nierealnych wycenach sprzętów, na podstawie których udzielane jest dofinansowanie.

W pamięci pozostało mi stwierdzenie matki niepełnosprawnego chłopca, która ubiegała się o dofinansowanie przystosowanego sprzętu komputerowego, niezbędnego do nauki: „To nie jest pomoc. To walka o pomoc”.

Zwrot w stronę świata online

Internet, mimo że nie zastąpi osobom niepełnosprawnym kontaktów społecznych, może być dla nich sporym ułatwieniem. Nowoczesne aplikacje umożliwiają choćby zrobienie zakupów spożywczych, a nawet zdjęć do dokumentów bez wychodzenia z domu. Cyfryzacja administracji publicznej pozwala na załatwienie coraz większej ilości spraw urzędowych online.

Media społecznościowe ułatwiają utrzymywanie kontaktu z innymi, a platformy edukacyjne zdobywanie wiedzy i nowych umiejętności w zaciszu własnego domu. Najważniejsze jednak, aby telefon, komputer czy tablet nie stał się jedyną opcją kontaktu ze światem zewnętrznym.

Wiele osób niepełnosprawnych świetnie radzi sobie w życiu, pomimo barier, z którymi muszą zmagać się na co dzień. Zatrudnienie jest jedną z najlepszych form zapobiegania wykluczeniu społecznemu i szansą na poprawę sytuacji materialnej.

Według danych GUS na koniec pierwszej połowy 2023 roku w zatrudnieniu pozostawało 477 400 osób niepełnosprawnych. To o 1,2% więcej niż na początku 2023 roku.

Aby liczba pracujących niepełnosprawnych nadal mogła wzrastać, konieczne są dalsze działania związane z likwidacją barier – zarówno tych w przestrzeni miejskiej, jak i tych ukrytych w stereotypowym sposobie postrzegania tej grupy społecznej.

FAQ

Emilia Moskal

Emilia jest specjalistką od komunikacji przyjaznej odbiorcy. Ukończyła studia magisterskie na kierunku Administracja Publiczna. Od kilku lat pracuje jako redaktorka, pisząc wciągające artykuły edukacyjne, które wspierają czytelników w najważniejszych dziedzinach życia.